Adopcja w prawie polskim

Słowo adopcja pochodzi od łacińskiego określenia adoptio, tj. przysposobienie, usynowienie, przybranie dziecka cudzego za swoje. W prawie polskim przyjęło się używać określenia "przysposobienie" i taką nazwą posługuje się nasz kodeks rodzinny i opiekuńczy regulując tę prawną instytucję w artykułach od 114 do 127. "Przysposabiający" to rodzic adopcyjny, zaś "przysposobiony" - adoptowane dziecko.
Przysposobienie jako instytucja prawna ma swoje źródło w konieczności uregulowania sytuacji, w której do rodziny włączana jest osoba z nią niespokrewniona. Potrzeba ta historycznie dotyczyła najczęściej osieroconych dzieci. Konieczne było określenie skutków prawnych "przybrania dziecka" dla więzi w nowej rodzinie, a także dla relacji z krewnymi z rodziny biologicznej. Taki też jest zakres unormowania przysposobienia według ustawy, jaką jest kodeks rodzinny i opiekuńczy (kro) z 25 lutego 1964 roku (następnie nowelizowany).

Tak więc ustawa reguluje: kto może zostać przysposobiony i kto może przysposobić, jakie są cele i skutki przysposobienia, w jakim zakresie wymagana jest zgoda innych osób i samego przysposabianego, a także na czym polega i jaki jest udział sądu i ewentualnie innych podmiotów (instytucji, organizacji) w procedurze adopcyjnej. Spróbuję przedstawić zarys odpowiedzi na te podstawowe prawne zagadnienia związane z adopcją.

Zacznijmy od tego, że ustawodawca nasz za fundamentalną zasadę warunkującą przysposobienie uważa DOBRO MAŁOLETNIEGO. Wynika stąd od razu odpowiedź na pytanie kto może zostać przysposobionym. Przysposobić można wyłącznie osobę małoletnią, którą w świetle naszego prawa jest ten, kto nie ukończył 18 lat i nie zawarł małżeństwa (przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje bowiem pełnoletniość). Dodać należy, że warunek "małoletniości" musi być spełniony w dniu złożenia wniosku o przysposobienie, a nie jego prawomocnego rozstrzygnięcia. Oznacza to, że jeśli przysposabiany w toku postępowania stał się pełnoletni, procedura może zostać skutecznie "dokończona".

Wracając do pojęcia "dobra małoletniego" - ustawodawca się nim posługuje, ale nie precyzuje go. W tym zakresie treść przepisu wypełnia praktyka orzecznicza, która odwołuje się do utrwalonych norm i wartości społecznych, wiedzy specjalnej (np. opinii biegłych) oraz doświadczenia życiowego. Sąd Najwyższy w jednym ze swoich orzeczeń stwierdził, że przesłanka dobra dziecka ma znaczenie rozstrzygające dla ustalenia, czy przysposobienie może nastąpić. Dobro (interes) dziecka ma znaczenie nadrzędne i wymaga rozważenia w każdej sprawie dotyczącej opieki nad małoletnim, a więc również w sprawie o jego przysposobienie. W toku postępowania sądowego zawsze zatem muszą zostać uzasadnione względy przemawiające w danym konkretnym przypadku za tym, że wnioskowana adopcja będzie optymalnie zapewniała dziecku warunki wychowania. W tym miejscu więc nasz temat krzyżuje się z następnym zagadnieniem - osobą przysposabiającego, który będzie małoletniemu zapewniał warunki opiekuńczo - wychowawcze. To od niego zależy, czy dobro dziecka poprzez adopcję będzie się realizowało.

Od przysposabiającego wymagana jest pełna zdolność do czynności prawnych. Zdolność tę posiada każdy, kto ukończył lat 18 (bądź wcześniej wstąpił w związek małżeński) i nie został ubezwłasnowolniony. Oprócz tej obiektywnej przesłanki ustawa wymaga, by przysposabiający posiadał kwalifikacje osobiste uzasadniające przekonanie, że będzie należycie wywiązywał się ze swoich rodzicielskich obowiązków. Ustawa też wymaga, aby między przysposabiającym a przysposobionym istniała odpowiednia różnica wieku.

Kwalifikacje przyszłego rodzica są weryfikowane w procesie preadopcyjnym. Zwykle droga przyszłych rodziców prowadzi przez ośrodki adopcyjno - opiekuńcze, w których specjaliści w rozmowach, wywiadach, kursach oceniają predyspozycje do zostania ojcem, czy matką w drodze adopcji. Opinia ośrodka ma znaczenie dla oceny wspomnianych kwalifikacji osobistych przyszłego rodzica. Warto wspomnieć, że dla oceny predyspozycji będą miały znaczenie bardzo różne elementy, począwszy od możliwości zapewnienia odpowiednich warunków materialnych dla wychowania dziecka, aż do oceny psychofizycznych możliwości pełnienia roli rodzica samodzielnie, bądź w harmonijnym związku małżeńskim (przysposobić wspólnie mogą tylko małżonkowie).

Częstym pytaniem ze strony przyszłych rodziców adopcyjnych jest pytanie o "odpowiednią różnicę wieku" pomiędzy dzieckiem a przyszłym rodzicem. Kodeks o niej wspomina, ale jej nie określa. W tym zakresie wykształciła się dość jednolita linia orzecznicza, która nakazuje przyjąć, że różnica wieku pomiędzy przysposabiającym a przysposobionym powinna być taka, jaka normalnie zachodzi między rodzicami a dziećmi, a więc stwarzająca warunki najbardziej zbliżone do istniejących w rodzinach naturalnych. Jednakże nie ma w tym względzie żadnych sztywnych reguł i w każdej sprawie sąd musi zbadać, czy "nietypowość" różnicy wieku stanowi przeszkodę do przysposobienia. W okolicznościach jednej ze spraw, w której wypowiadał się Sąd Najwyższy, różnica wieku pomiędzy dzieckiem a mężczyzną starającym się o przysposobienie dziecka żony wynosiła 13 lat. W sprawie tej Sąd Najwyższy wskazał, że jeżeli dobro dziecka przemawia za przysposobieniem, to trzynastoletnia różnica wieku nie może stanowić przeszkody do przysposobienia.

Warto dodać, że przysposobienie dziecka przez ludzi starszych może być uznane za uzasadnione. Przykładem takiej sytuacji jest istnienie trwałych więzów uczuciowych pomiędzy przysposabiającym a przysposabianym. Sąd Najwyższy stwierdził w orzeczeniu z 8 sierpnia 1967 roku, że znaczna nawet różnica wieku pomiędzy przysposobionym a przysposabiającym sama przez się nie może stanowić przeszkody w dojściu przysposobienia do skutku, chyba że jakieś szczególne okoliczności związane z późnym wiekiem przemawiają - ze względu na dobro dziecka - przeciwko przysposobieniu.

Określając krąg osób mogących adoptować dziecko warto podkreślić, iż kodeks rodzinny i opiekuńczy literalnie posługuje się pojęciem "przysposabiającego", co oznacza jedną osobę. Abstrahując w tym momencie od praktyki przyjmijmy, że prawo do adopcji dziecka ma zarówno kobieta, jak i mężczyzna, pozostający lub nie w związku małżeńskim. Równolegle kodeks przewiduje jedną sytuację, w której przysposabiających równocześnie może być dwoje - dziecko wspólnie mogą przysposobić wyłącznie małżonkowie. To wspólne przysposobienie ma jednakże dla każdego małżonka charakter odrębny. Sąd Najwyższy dokonał wykładni przepisu stanowiącego tę zasadę twierdząc, iż w razie przysposobienia wspólnie przez małżonków powstają dwa odrębne i niezależne od siebie stosunki przysposobienia (...). Dla przykładu, w przypadku rozwodu każdy z byłych małżonków nadal pozostaje w relacji przysposobienia z dzieckiem, a wyrok rozwodowy reguluje sytuację dziecka w odniesieniu do wykonywania i zakresu władzy rodzicielskiej każdego z przysposabiających.

Warto jednak podkreślić, że ustawa przewiduje przysposobienie dziecka przez tylko jednego z małżonków. W takiej sytuacji wymagana jest jednakże zgodna drugiego małżonka na przysposobienie. Wyjątkowo od uzyskania takiej zgody można odstąpić (tj. gdy współmałżonek nie ma zdolności do czynności prawnych albo porozumienie się z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody). Zgoda drugiego małżonka stanowi pewien element gwarantujący harmonijne wykonywanie obowiązków przez przysposabiającego, który równocześnie żyje w związku z małżeńskim z osobą nie związaną przysposobieniem z dzieckiem.

Jeżeli przysposabiany ukończył lat trzynaście, wówczas konieczna jest również jego zgoda na przysposobienie. Co więcej, ustawa przewiduje, że Sąd opiekuńczy powinien wysłuchać przysposabianego, który nie ukończył lat trzynastu, jeżeli może on pojąć znaczenie przysposobienia. Szczególne okoliczności życiowe usprawiedliwiają pominięcie tych wymogów, np. przy braku zdolności małoletniego do wyrażenia zgody lub też sytuacji, w której małoletni uważa się za dziecko przysposabiającego, a żądanie zgody lub wysłuchanie przez sąd byłoby sprzeczne z jego dobrem.

Do przysposobienia potrzebna jest zgoda rodziców biologicznych przysposabianego. Oczywiście potrzeba ta nie zachodzi, jeśli rodzice biologiczni zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej. Zgody ich nie wymaga się również wtedy, gdy są nieznani albo porozumienie się z nimi napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. W praktyce bardzo często przeszkodą uniemożliwiającą adopcję jest brak zgody rodziców biologicznych na adopcję ich dziecka i wynikająca stąd "nieuregulowana" sytuacja prawna małoletniego. Istnieje prawny instrument umożliwiający sądowi orzeczenie o przysposobieniu mimo braku takiej zgody, ale zakres jego zastosowania jest bardzo wąski. Dotyczy on sytuacji, w której rodzice biologiczni mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych, a ich odmowa zgody na przysposobienie jest oczywiście sprzeczna z dobrem dziecka.

Warto jest szerzej opisać szczególny sposób wyrażenia zgody na przysposobienie dziecka przez rodziców biologicznych, który często określa się jako "zgoda blankietowa" albo "zgoda in blanco". Otóż rodzice mogą przed sądem wyrazić zgodę na przysposobienie dziecka w przyszłości bez wskazania osoby przysposabiającego. Zgodę w ten sposób wyrażoną mogą odwołać przez oświadczenie złożone również przed sądem, nie później jednak niż przed wszczęciem sprawy o przysposobienie z wniosku osoby starającej się o nie. Zgoda rodziców na przysposobienie dziecka nie może być wyrażona wcześniej niż po upływie sześciu tygodni od urodzenia się dziecka. Ten wymóg ustawy jest bezwzględny i stanowi wyraz dążenia do zapewnienia po stronie rodziców biologicznych dostatecznego rozeznania swojej decyzji.

Skutki prawne przysposobienia w najważniejszym aspekcie wyrażają się w nawiązaniu więzi prawnej w obrębie nowej rodziny przysposabiającego i zerwania takich więzi pomiędzy małoletnim a jego rodziną biologiczną. Charakter tych nowych więzi prawnych zależy od rodzaju przysposobienia. Wyróżniamy trzy rodzaje przysposobienia: pełne, całkowite i niepełne.

Przy przysposobieniu pełnym powstaje między przysposabiającym a przysposobionym taki stosunek, jak między rodzicami a dziećmi. Przez przysposobienie ustaje dotychczasowa władza rodzicielska lub opieka nad przysposobionym. Również relacje pomiędzy krewnymi ulegają "zamianie" - miejsce dotychczasowych krewnych prawnie zastępują krewni nowej rodziny (siostry, bracia, ciotki, dziadkowie itp.). Równolegle ustają prawne relacje pomiędzy krewnymi z rodziny dotychczasowej a adoptowanym dzieckiem. Najczytelniej obrazują to zasady dziedziczenia, które stanowią, że przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym i jego krewnych tak, jak by był dzieckiem przysposabiającego, a przysposabiający i jego krewni dziedziczą po przysposobionym tak, jak by przysposabiający był rodzicem przysposobionego. Natomiast przysposobiony nie dziedziczy po swoich wstępnych naturalnych i ich krewnych, a osoby te nie dziedziczą po nim.

Dziecko otrzymuje nazwisko przysposabiającego. Jeżeli małoletni jest przysposabiany przez małżonków wspólnie (albo jeżeli jeden z małżonków przysposabia dziecko drugiego małżonka) otrzymuje wówczas nazwisko, które noszą (albo nosiłyby) dzieci zrodzone z tego małżeństwa. Na żądanie dziecka i za zgodą przysposabiającego sąd postanawia, że nosić będzie ono nazwisko złożone z jego dotychczasowego nazwiska i z nazwiska przysposabiającego.

Przysposobienie znajdzie swoje odzwierciedlenie w aktach stanu cywilnego, co polega na wpisaniu do aktu urodzenia dziecka wzmianki dodatkowej o przysposobieniu. Jeżeli przysposobienie zostało dokonane wspólnie przez małżonków, w odpisie skróconym aktu urodzenia wymienia się przysposabiających jako rodziców przysposobionego.

Przysposobienie całkowite związek dziecka z rodzicami jeszcze bardziej zacieśnia. Oprócz powyżej wskazanych cech dodatkowo należy zwrócić uwagę na to, że przysposobienia całkowitego nie można rozwiązać. W razie przysposobienia dokonanego na podstawie zgody blankowej rodziców, zawsze sporządza się nowy akt urodzenia dziecka, w którym jako rodziców wpisuje się przysposabiających. Dotychczasowy akt urodzenia przysposobionego nie podlega ujawnieniu i nie wydaje się z niego odpisów (z wyjątkiem sytuacji, gdy zażąda tego sąd). Regulacja ta zmierza do zapewnienia tajemnicy pochodzenia dziecka, o ujawnianiu której winien decydować przysposabiający. Zaznaczyć jednakże trzeba, że przysposobiony po uzyskaniu pełnoletności może żądać udostępnienia księgi stanu cywilnego w części dotyczącej dotychczasowego aktu urodzenia. Konsekwencją pełnego związania dziecka z przysposabiającym jest również noszenie przez nie nazwiska przysposabiającego (a jeśli przysposabiającymi są małżonkowie wówczas nazwiska takiego, jakie noszą lub nosiłyby dzieci).

Przysposobienie niepełne traktowane jest jako wyjątek - pożądane jest bowiem stworzenie w drodze przysposobienia pełnych więzi rodzinnych. Tymczasem przysposobienie niepełne polega na nawiązaniu relacji prawnej jedynie pomiędzy przysposabiającym a przysposobionym. Więź prawna w tym przypadku nie obejmuje krewnych. Oznacza to na przykład, że dzieci przysposabiającego nie będą traktowane jak rodzeństwo adoptowanego dziecka. Przysposobiony pozostanie w świetle prawa bratem/siostrą swojego naturalnego rodzeństwa.

Przysposobienie niepełne jest niedopuszczalne, gdy rodzice biologiczni wyrazili zgodę blankową na adopcję dziecka. Sąd orzeka o tym rodzaju przysposobienia na żądanie przysposabiającego i za zgodą osób, których zgoda jest do przysposobienia potrzebna.

W sprawach o przysposobienie orzeka sąd rejonowy, wydział rodzinny i nieletnich (sąd opiekuńczy) właściwy dla osoby przysposabiającego lub osoby mającej być przysposobioną. Sąd opiekuńczy wszczyna postępowanie na wniosek przysposabiającego. Zanim w sprawie zostanie wydane orzeczenie, sąd przeprowadzi rozprawę, w której do udziału zostaną wezwane osoby, których zgoda na przysposobienie jest potrzebna. Nie wzywa się jednakże na rozprawę rodziców, którzy wyrazili zgodę blankową na przysposobienie ich - oni nie mogą brać udziału w postępowaniu. W toku rozprawy sąd opiekuńczy dopuszcza obligatoryjnie opinię ośrodka adopcyjno-opiekuńczego lub innej specjalistycznej placówki.

Wzmiankuję jedynie w tym miejscu, że z ważnych powodów zarówno przysposobiony, jak i przysposabiający mogą żądać rozwiązania stosunku przysposobienia przez sąd. Przyczyny rozwiązania przysposobienia muszą być ważkie i samo rozwiązanie przysposobienia należy uznać za dopuszczalne w ostateczności. Rozwiązanie przysposobienia jest niedopuszczalne, jeżeli w jego wyniku miałoby ucierpieć dobro małoletniego dziecka. Prawo nie przewiduje rozwiązania stosunku przysposobienia, na które została wyrażona zgoda blankowa przez rodziców biologicznych.

źródło: dziecko.onet.pl

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

super-siostry.pev.pl